Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 29 Eylül’de Soçi’de Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’le yaptığı görüşmenin akabinde İdlib’de Suriye ordusu ve Rus savaş uçaklarının operasyonları devam etti.
Yetkililer, İdlib’in dördüncü yahut beşinci gündem hususu olduğunu; Ukrayna ve Libya üzere uyuşmazlık alanlarına da münasebetlerin bozulmasına müsaade vermemek hedefiyle öncelik verilmediğini söylüyor.
Erdoğan, görüşme öncesi Putin ile “önemli bir karara varacaklarını” söylemiş, “Türkiye-Rusya bağlarında inşallah epey daha kuvvetli bir periyoda girmiş olacağız” demişti. Lakin görüşme daha sonrası somut bir karar açıklanmadı.
Bu sözleri de, ABD Lideri Joe Biden ile bağlantıları için “İyi başladık diyemem” ve ABD ile “şu andaki gidiş hayra alamet değil” dediği New York ziyaretinin çabucak akabinde kullanmıştı.
Pekala Erdoğan’ın ABD ziyaretinde Biden’dan beklentisi neydi? Bu beklentiler, Putin-Erdoğan doruğunu etkiledi mi?
BBC Türkçe, görüşmelere yakın Türk güvenlik ve diplomatik kaynaklarına sordu.
Kabil Havalimanı problemiyle başlayan ABD-Türkiye yakınlaşması
Cumhurbaşkanı Erdoğan’la Biden içindeki birinci görüşme, Brüksel’de NATO doruğu marjında 15 Haziran’da yapıldı. Bu toplantıdan çıkan en somut sonuç, Türkiye’nin, ABD’nin çekilmesi daha sonrası Afganistan’ın başkentindeki Kabil Havalimanı’nın güvenliğini sağlama taahhüdü vermiş olmasıydı.
Bu, uzun bir süre daha sonra ABD ve Türkiye’nin olumlu gündemle masaya oturup somut bir sonuca odaklı çalışacağı birinci alan oldu.
Ankara, bunun karşılığında hiç bir kelam almasa da, uzun vadede bu işbirliğinin basamak kademe olumlu sonuçlar doğurmasını; olumlu gündemle masaya oturulabilecek Ukrayna, İdlib üzere problemlerde işbirliğini geliştirmeyi; son devirde sıkıntılarla (ABD’nin PYD’ye takviyesi, Fetullah Gülen’in ABD’de yaşaması gibi) gündeme gelen ikili münasebetlerde farklılık yaratmasını; ABD Kongresi üzere dış siyasette tesirli ünitelerde oluşmuş olumsuz imaj algısını değiştirmeyi umuyordu.
Taliban’ın Kabil’de beklenenden hayli süratli biçimde denetimi sağlamasıyla bu plan suya düşse de, havalimanının işletmesine Türkiye kalıcı sorumluluk üstlenmeye talip. O denli ki; şu an Kabil’de büyükelçiliği bulunan ve etkin olarak çalışan tek NATO ülkesi de Türkiye. Taliban’ın oluşturduğu hükümetle, resmen tanımasa da, nizamlı görüşmeler yapıyor ve ABD ile memleketler arası toplumla birebir iletileri iletiyor. Taliban’la irtibat gereksiniminin karşılanması açısından Türkiye’nin durumunun kıymetli olduğu düşünülüyor.
Ankara’ya nazaran Afganistan olumlu gündemden çıkmadı. Bunun da bir farklılık yaratması bekleniyordu lakin çabucak hemen bu beklenti gerçekleşmedi.
S-400 KRİZİNE TAHLİL İÇİN ABD’YE TEKLİF
15 Haziran’da münasebetlerin ivme kazanmasıyla birlikte Ankara, masaya problemli alanlarda yapan tahlillerle gitmeye başladı.
Örneğin Ankara, Nisan ayında birinci testleri yapılmış olan S-400’lerin aktive edilmemesi için “S-400’leri kullanmamızı gerektirmeyecek bir ortam yaratılabilir, rastgele bir tehdit oluşursa bunu ABD ile uyum halinde, istihbarat ünitelerinin ortak çalışmasıyla çözebilir ve tehdidi F-35’lerle ortadan kaldırabilir” önerisi yaptı.
FAKAT ABD TARAFI BU TEKLİFE SICAK YAKLAŞMADI.
Ankara, sorunsal atmosferden uzaklaşılacak ve bunun üzere stratejik işbirliğini artıracak tekliflerin hayata geçmesi için siyasi irade gerektiğini, bu sebeple teknik heyetlerin ötesinde devlet lideri seviyesinde görüşülmesi gerektiğini düşünüyor.
İdlib’de Rusya’nın son periyotta sıklaştırdığı hava operasyonlarında sivillerin de amaç alındığına dair bilgiler, Ankara ile birlikte ABD’li yetkililerin de gündeminde.
Bilhassa buradan yaşanacak bir göç akınının, Türkiye kapıları kapatmış olsa bile “kaçakçılar üzerinden, bölgedeki farklı radikal kümelerin irtibatları üzerinden” evvel Türkiye daha sonra da tüm Avrupa’yı etkileyebileceği öngörüsü de ABD başta olmak üzere Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Kurulu üyelerine, Türk yetkililer tarafınca iletildi.
BM yardımlarının Türkiye sonu üzerinden Suriye’ye ulaştırılması için her yıl Temmuz ayında yapılan görüşmelerde Rusya ve Çin’in vetosu sebebiyle zorluklar yaşanıyor. Türkiye, buradan yola çıkarak İdlib’de, Türkiye hududunda BM sonucuyla bir tampon bölge oluşturulması ve göçmenlerin bu türlü resmen BM muhafazasına alınmasını da gündeme getirdi.
Bunun için de evvela veto yetkisi olan beş daimi üyeden ABD, İngiltere ve Fransa’nın onayı gerekiyor.
Rusya’nın veto edeceği iddia edilse de Türkiye, Afganistan haricinde bir yapan gündem daha oluşturabilecek biçimde, İdlib konusunda da ABD’den bu biçimde net bir dayanak bekliyordu. Lakin bu beklenti de ABD tarafınca çabucak hemen karşılanmadı.
NEW YORK’TA GÖRÜŞME niye OLMADI?
Ankara, bu gelişmeler ışığında Erdoğan’ın BM Genel Şurası için gittiği New York’ta Biden ile kısa da olsa bir görüşme yapmasını istedi.
“New York’ta görüşürüz” iletisi, Beyaz Saray’a daha 15 Haziran’daki birinci toplantıda iletilmişti.
Lakin müzakereler sırasında Amerikan tarafınca Biden’ın Covid tedbirleri kapsamında New York’ta ikili görüşme yapmaktan mümkün olduğunca kaçındığı, Washington DC’de farklı programları olduğu için New York’ta az kalacağı söylendi. İkili görüşme konusunda mutabakat sağlanamadı.
Ankara’dan DC’de görüşmeye dair bir talep de iletilmedi. 30-31 Ekim’de Roma’daki G20 ya da Kasım ayında Glasgow’da yapılacak COP 26 iklim tepesinde görüşme yapılması üzerine tarafların müzakereleri sürdü.
Erdoğan’ın Amerikan CBS televizyonuna verdiği röportajda bu mevzudaki hayal kırıklığını lisana getirmesi, kaynaklara göre Amerikan tarafının karşılığını hızlandırdı ve çabucak akabinde “Roma’da görüşmek üzere” uzlaşmaya varıldı. çabucak hemen Glasgow’da görüşmeye dair bir karar ise yok.
Lakin Ankara, dokuz aylık bir başkanlık sürecinde, bir öbür tepe marjında tek bir yüz yüze görüşme ve tek bir telefon konuşması yapılmış olmasını “ciddi bir görüşme frekansı eksikliği” olarak pahalandırıyor.
S-400 KRİZİNDE YENİ YAPTIRIM TEHDİDİNE ANKARA’DAN “HUKUKSAL DEĞİL” CEVABI
Türkiye’nin sorunsal atmosferden daha süratli uzaklaşma beklentisinin gerçekleşmemesi, bunun da New York ziyaretinde daha net bir biçimde görülmesinin daha sonrasındasında Erdoğan, bu kere Soçi’deydi.
Erdoğan ve Putin, bir buçuk yıl ortanın akabinde birinci ikili görüşmelerini bir daha Rusya’da gerçekleştirdi.
İdlib’de Rusya’nın hava taarruzları artarken ve Ukrayna ile Libya’da taraflar farklı konumlarını korurken tepeden, Erdoğan’ın söylemiş olduği üzere “bir karar” çıkmasa da ticari alakaların geliştirilmesi, savunma ve güç stratejik alanlarda işbirliğinin artırılması sonucu çıktı. İkinci bir S-400 sistemi için müzakerelerin sürdüğü açıklandı.
Erdoğan’ın ziyaret öncesi de kelamını ettiği ikinci parti S-400’lerle ilgili gelişme ise ABD’den “yeni yaptırım” ikazıyla karşılaştı. Reuters ajansının haberine göre, ABD Dışişleri Bakanlığı’ndan bir sözcü, “Rusya’dan her türlü yeni silah alımının, Aralık 2020’de uygulananlardan farklı ve ek CAATSA 231 yaptırımlarını da tetikleme riski taşıdığını Türkiye’ye açıkça söylemeye devam ediyoruz” dedi.
Lakin Ankara, halihazırda 2017’de Rusya ile imzalanan mutabakatta iki adet S-400 sisteminin satın alınacağı açıklandıği için yeni bir yaptırımın hukuk dışı olacağı görüşünde.
BBC Türkçe’ye bilgi veren görüşmelere yakın kaynaklar, Nisan 2017’deki muahedede iki adet S-400 alınacağının açıklandığini; birinci S-400’lerin acil gereksinim sebebiyle Türkiye’nin teknoloji transferi, ortak üretim üzere koşullarının bir kenara bırakarak raftan alındığını, ikincisi sistemin ise bu koşulların sağlanarak alınması için müzakerelere başlandığını söylemiş oldu.
Müzakere etabında Türkiye taleplerini iletirken Rusya’nın kabul ettiği ve etmediği kurallar üzerinden tek tek başlıklar masaya yatırılıyor, bu sebeple müzakereler kuvvetli geçiyor ve uzun sürüyor.
Fakat birinci sistemlerin alınması, test edilmesi, aktive edilme ihtimali, yeni sistem için muahedeye varılması üzere her bir evrede, Rusya’yla aslında yeni bir angajmana girilmediği ve bu basamaklar 2017 mutabakatının birer ögesi olduğu için ABD’nin ek yaptırımlarla Türkiye’yi “tehdit etmesi” Ankara açısından “hukuken sorunlu” görülüyor.
Hem bu açıklamalar tıpkı vakitte Türkiye ile Rusya içinde süren müzakerelerin hızlandırılması ise; aslında Biden idaresi ile soğukluğun göstergesi de olan siyasi kararlar.
S-400’lerin devreye girmesi halinde, İspanya’nın NATO vazifesi kapsamında Adana’daki İncirlik Üssü’ne yerleştirdiği Patriot füze savunma sisteminin de “askeri manada iki sistemin eş vakitli çalışmasının mümkün olmaması ve iki sistemin birbirini dost olarak görmemesi” sebebiyle geri çekilme ihtimali de bulunuyor.
hem de yetkililer, Savunma Sanayi Başkanlığı’nı (SSB) etkileyen bu yaptırımların yalnızca ABD ile meseleye yol açmadığını hatırlatıyor.
Türkiye’nin savunma alanında yaptığı milletlerarası yatırımlar yahut her bir kritik modül ithalatında, ilgili yabancı kuruluşun SSB’nin ABD’nin yaptırım listesinde olduğunu görmesi üzerine geri adım atması yahut kaideleri zorlaştırması üzere meseleler da yaşanıyor.
RUSYA İLE YAPILAN GÖRÜŞMELERDE ‘SURİYE ÇIKMAZI’
Erdoğan ile Putin’in yaklaşık üç saat süren Soçi görüşmesi daha sonrası önderler bir basın toplantısı düzenlemedi. Rusya Dışişleri Bakanlığı da görüşmeyle ilgili sorularımıza karşılık veremeyeceğini iletti.
Erdoğan’ın dönüş yolunda gazetecilere yaptığı açıklamalarından ise İdlib’de statükonun korunacağı, lakin buradaki tansiyonun Türk-Rus ticari ve stratejik bağlantılarına olumsuz yansımasına müsaade verilmemesi üzerine hemfikir olduğu kararı çıkıyor.
İdlib’deki statüko ise, BBC Türkçe’ye bilgi veren Türk yetkililere nazaran “bir çıkmaz.” Ve şu an için bu çıkmaz, daha berbat senaryolara kıyasla en âlâ tahlil üzere duruyor.
Rusya ve Suriye’nin “gözünü İdlib ve Afrin’den hiç bir vakit çekmediğini” söz eden yetkililer, bu iki ülke savaş uçaklarının bölgedeki sivilleri vurarak “halkı terörize etme” siyaseti izlediği görüşünde.
Ankara, İdlib’de ortak hareket etmek için El Esas üzere radikal örgütlerle hâlâ geçişkenliği olan Hayat Tahrir el Şam’a (HTŞ) yönelik ortak operasyonlar yürütme teklifini de Moskova’ya götürdü. Kapsamlı bir kara operasyonu değil, bölgede HTŞ’nin gücünü kırmak için yapılabilecek ortak istihbarat ve kısıtlı askeri operasyonlara Moskova sıcak bakmadı.
Rusya bunun yerine, 13 Eylül’de, iç savaşın başından bu yana ikinci sefer Moskova’da ağırladığı Suriye Devlet Lideri Beşar Esad ile bir arada M4 Karayolu ve güneyini bir daha denetim altına almaya çalışıyor. Ağustos ayından bu yana ağırlaşan hava hücumlarında amacın bu bölge olduğu görülüyor.
Fakat M4 Karayolu’ndan çekilmek Ankara’ya göre şu an için kabul edilemez bir taviz.
Zira M4 üstündeki statükonun değişmesi hem de tampon bölgenin ve ötürüsıyla 5 Mart mutabakatının da büyük oranda ortadan kalkması manasına geliyor.
Ayrıyeten stratejik pozisyondaki M4’ten çekilmek demek hem Türkiye’nin İdlib’deki müşahede noktalarının kimilerine erişiminin kesilmesi ve ötürüsıyla kalan müşahede noktalarının da geri çekilmek durumunda kalması; tıpkı vakitte İdlib merkeze hakikat mümkün operasyonların önünün açılması demek.
Fakat Türkiye’nin, uzunca bir müddetdir Türk Lirası kullanılan, Türkiye ile ticaretin sürdüğü İdlib’de hem siyasi tıpkı vakitte askeri yatırımları var. Devlet takviyeli birfazlaca kuruluşun yaptığı inşaatlar da bulunuyor. Ankara, milyonlarca dolara mal olan bu yatırımlardan vazgeçmek istemiyor.
Yetkililer, Şubat 2020’deki taarruz daha sonrası Türkiye’nin geniş çaplı bir operasyon başlatmış olduğunı; bu operasyonlarda Şam ordusuna ilişkin biroldukça araç ve mühimmatın ziyan gördüğünü ve askeri birliklerde de kayıplar yaşandığını hatırlatarak “Türkiye’nin bu biçimde bir durumda sessiz kalmayacağını gördüler, Türkiye’yi gözden de çıkaramayacakları için İdlib’de büyük bir operasyon beklemiyoruz” yorumunda bulunuyor.
Bir yandan da İdlib’i çoğunlukla müzakerelerde masaya süren ve Türkiye’yi buradaki kısıtlı operasyonlarla “sıkıştırmaya çalışan” Rusya’nın, bu biçimde bir kozu kaybetmek istemeyeceğine de inanılıyor.
Türkiye, beraberinde İdlib’de ve M4 etrafında kendilerine ataklar düzenleyen “terör örgütlerine yönelik operasyonlar yürüttüğünü” tabir eden Moskova’ya, “Öyleyse PYD/PKK da terör örgütü, biz de Suriye’nin kuzeydoğusunu ve Moskova’daki PYD ofisini masaya yatırmak istiyoruz” diyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da, Soçi ziyaretinin hem öncesi hem daha sonrasında, bu hususta uzun bir müddetdir olmadığı kadar yüksek sesle tenkitlerde bulunması dikkat çekti.
Lakin Türk yetkililere nazaran Rusya’dan bu tenkitlere dair net bir karşılık alınmadı.
NE OLMUŞTU?
İdlib’de Suriye ordusu bombardımanında 33 Türk askerinin öldüğünün belirtildiğı Şubat 2020 saldırısı daha sonrası, 5 Mart 2020’de bir ateşkeste uzlaşılmıştı.
Bu ateşkesin unsurlarından biri de M4 Karayolu’nun kuzeyinde 6 km ve güneyinde 6 km derinliğinde bir inançlı koridor, yani tampon bölge tesis edilmesi ve bu bölgede Türk-Rus ortak devriyelerinin yürütülmesiydi.
Ateşkes daha sonrası Ağustos 2021’e kadar İdlib’de kadar önemli bir ihlâl yaşanmadı. Lakin birkaç ay süren ortak devriyeler, Rus ve Türk askerlerine yapılan akınlar daha sonrası durdu.
RUSYA İLE ‘STRATEJİK İLGİNİN DEVAMINA’ KARAR VERİLDİ
Yetkililer, İdlib’in dördüncü yahut beşinci gündem hususu olduğunu; Ukrayna ve Libya üzere uyuşmazlık alanlarına da bağların bozulmasına müsaade vermemek gayesiyle öncelik verilmediğini söylüyor.
İdlib’in “tali bir bahis olarak” asker ve istihbarat ünitelerinin denetimine bırakıldığı belirtiliyor.
İkinci S-400 müzakerelerinin hızlandırılması, savaş uçağı motorlarının ortak üretimi, uzay çalışmalarının bir arada yürütülmesi üzere hususların yanı sıra bu toplantıdan kritik bir uzlaşı daha çıkmış üzere görünüyor.
Bir Türk güvenlik yetkilisinin verdiği bilgiye bakılırsa, daha evvel stratejik çıkarlar doğrultusunda bir ülkeyle birden çok nükleer santral imalinde çalışılmaması, her bir nükleer santral projesinin farklı bir ülkeyle yürütülmesi konusunda Ankara’daki kurumlar hemfikirdi.
Rusya ile 2010’da imzalanan muahede gereği Mersin’deki Akkuyu Nükleer Santrali de, Rusya’yla ortak yapılıyor.
Lakin Cumhurbaşkanı Erdoğan, Putin’le yaptığı ikili görüşme daha sonrası “Bizim üç nükleer santral yapma gayemiz var. Sayın Putin’le ‘Bu iki nükleer santrali de sizinle bir arada yapabilir miyiz?’ diye de görüştük. bu biçimde Türkiye üç tane nükleer güç santraline sahip olacak. ‘Bu bahisle ilgili çalışalım’ dediler.” açıklaması yaptı.
Yetkili, daha evvel verilen sonucun bilakis birinci basamakta Sinop’ta yapılması planlanan nükleer santralin de Rusya’yla yapılabilmesi için görüşmelerin başlamasını beklediklerini söylemiş oldu.
Bir yandan da Türkiye’de biroldukca alanda faaliyet gösteren birtakım büyük özel şirketlerin, Rus Gazprom’la olan doğalgaz ithalat mutabakatlarının son tarihi yaklaşıyor ve yeni bir mutabakat için müzakereler sürüyor.
Türkiye’nin kış yaklaşırken artan doğal gaz muhtaçlığını, TürkAkım’dan daha fazla gaz akışıyla sağlama talebi de bulunuyor.
Bu husus, Ağustos ayında Erdoğan ve Putin içinde yapılan telefon görüşmesinde de gündeme gelmiş, Kremlin bunun “önemli bir işbirliği alanı” olduğuna dair bir açıklama yapmıştı.
Yetkililer, İdlib’in dördüncü yahut beşinci gündem hususu olduğunu; Ukrayna ve Libya üzere uyuşmazlık alanlarına da münasebetlerin bozulmasına müsaade vermemek hedefiyle öncelik verilmediğini söylüyor.
Erdoğan, görüşme öncesi Putin ile “önemli bir karara varacaklarını” söylemiş, “Türkiye-Rusya bağlarında inşallah epey daha kuvvetli bir periyoda girmiş olacağız” demişti. Lakin görüşme daha sonrası somut bir karar açıklanmadı.
Bu sözleri de, ABD Lideri Joe Biden ile bağlantıları için “İyi başladık diyemem” ve ABD ile “şu andaki gidiş hayra alamet değil” dediği New York ziyaretinin çabucak akabinde kullanmıştı.
Pekala Erdoğan’ın ABD ziyaretinde Biden’dan beklentisi neydi? Bu beklentiler, Putin-Erdoğan doruğunu etkiledi mi?
BBC Türkçe, görüşmelere yakın Türk güvenlik ve diplomatik kaynaklarına sordu.
Kabil Havalimanı problemiyle başlayan ABD-Türkiye yakınlaşması
Cumhurbaşkanı Erdoğan’la Biden içindeki birinci görüşme, Brüksel’de NATO doruğu marjında 15 Haziran’da yapıldı. Bu toplantıdan çıkan en somut sonuç, Türkiye’nin, ABD’nin çekilmesi daha sonrası Afganistan’ın başkentindeki Kabil Havalimanı’nın güvenliğini sağlama taahhüdü vermiş olmasıydı.
Bu, uzun bir süre daha sonra ABD ve Türkiye’nin olumlu gündemle masaya oturup somut bir sonuca odaklı çalışacağı birinci alan oldu.
Ankara, bunun karşılığında hiç bir kelam almasa da, uzun vadede bu işbirliğinin basamak kademe olumlu sonuçlar doğurmasını; olumlu gündemle masaya oturulabilecek Ukrayna, İdlib üzere problemlerde işbirliğini geliştirmeyi; son devirde sıkıntılarla (ABD’nin PYD’ye takviyesi, Fetullah Gülen’in ABD’de yaşaması gibi) gündeme gelen ikili münasebetlerde farklılık yaratmasını; ABD Kongresi üzere dış siyasette tesirli ünitelerde oluşmuş olumsuz imaj algısını değiştirmeyi umuyordu.
Taliban’ın Kabil’de beklenenden hayli süratli biçimde denetimi sağlamasıyla bu plan suya düşse de, havalimanının işletmesine Türkiye kalıcı sorumluluk üstlenmeye talip. O denli ki; şu an Kabil’de büyükelçiliği bulunan ve etkin olarak çalışan tek NATO ülkesi de Türkiye. Taliban’ın oluşturduğu hükümetle, resmen tanımasa da, nizamlı görüşmeler yapıyor ve ABD ile memleketler arası toplumla birebir iletileri iletiyor. Taliban’la irtibat gereksiniminin karşılanması açısından Türkiye’nin durumunun kıymetli olduğu düşünülüyor.
Ankara’ya nazaran Afganistan olumlu gündemden çıkmadı. Bunun da bir farklılık yaratması bekleniyordu lakin çabucak hemen bu beklenti gerçekleşmedi.
S-400 KRİZİNE TAHLİL İÇİN ABD’YE TEKLİF
15 Haziran’da münasebetlerin ivme kazanmasıyla birlikte Ankara, masaya problemli alanlarda yapan tahlillerle gitmeye başladı.
Örneğin Ankara, Nisan ayında birinci testleri yapılmış olan S-400’lerin aktive edilmemesi için “S-400’leri kullanmamızı gerektirmeyecek bir ortam yaratılabilir, rastgele bir tehdit oluşursa bunu ABD ile uyum halinde, istihbarat ünitelerinin ortak çalışmasıyla çözebilir ve tehdidi F-35’lerle ortadan kaldırabilir” önerisi yaptı.
FAKAT ABD TARAFI BU TEKLİFE SICAK YAKLAŞMADI.
Ankara, sorunsal atmosferden uzaklaşılacak ve bunun üzere stratejik işbirliğini artıracak tekliflerin hayata geçmesi için siyasi irade gerektiğini, bu sebeple teknik heyetlerin ötesinde devlet lideri seviyesinde görüşülmesi gerektiğini düşünüyor.
İdlib’de Rusya’nın son periyotta sıklaştırdığı hava operasyonlarında sivillerin de amaç alındığına dair bilgiler, Ankara ile birlikte ABD’li yetkililerin de gündeminde.
Bilhassa buradan yaşanacak bir göç akınının, Türkiye kapıları kapatmış olsa bile “kaçakçılar üzerinden, bölgedeki farklı radikal kümelerin irtibatları üzerinden” evvel Türkiye daha sonra da tüm Avrupa’yı etkileyebileceği öngörüsü de ABD başta olmak üzere Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Kurulu üyelerine, Türk yetkililer tarafınca iletildi.
BM yardımlarının Türkiye sonu üzerinden Suriye’ye ulaştırılması için her yıl Temmuz ayında yapılan görüşmelerde Rusya ve Çin’in vetosu sebebiyle zorluklar yaşanıyor. Türkiye, buradan yola çıkarak İdlib’de, Türkiye hududunda BM sonucuyla bir tampon bölge oluşturulması ve göçmenlerin bu türlü resmen BM muhafazasına alınmasını da gündeme getirdi.
Bunun için de evvela veto yetkisi olan beş daimi üyeden ABD, İngiltere ve Fransa’nın onayı gerekiyor.
Rusya’nın veto edeceği iddia edilse de Türkiye, Afganistan haricinde bir yapan gündem daha oluşturabilecek biçimde, İdlib konusunda da ABD’den bu biçimde net bir dayanak bekliyordu. Lakin bu beklenti de ABD tarafınca çabucak hemen karşılanmadı.
NEW YORK’TA GÖRÜŞME niye OLMADI?
Ankara, bu gelişmeler ışığında Erdoğan’ın BM Genel Şurası için gittiği New York’ta Biden ile kısa da olsa bir görüşme yapmasını istedi.
“New York’ta görüşürüz” iletisi, Beyaz Saray’a daha 15 Haziran’daki birinci toplantıda iletilmişti.
Lakin müzakereler sırasında Amerikan tarafınca Biden’ın Covid tedbirleri kapsamında New York’ta ikili görüşme yapmaktan mümkün olduğunca kaçındığı, Washington DC’de farklı programları olduğu için New York’ta az kalacağı söylendi. İkili görüşme konusunda mutabakat sağlanamadı.
Ankara’dan DC’de görüşmeye dair bir talep de iletilmedi. 30-31 Ekim’de Roma’daki G20 ya da Kasım ayında Glasgow’da yapılacak COP 26 iklim tepesinde görüşme yapılması üzerine tarafların müzakereleri sürdü.
Erdoğan’ın Amerikan CBS televizyonuna verdiği röportajda bu mevzudaki hayal kırıklığını lisana getirmesi, kaynaklara göre Amerikan tarafının karşılığını hızlandırdı ve çabucak akabinde “Roma’da görüşmek üzere” uzlaşmaya varıldı. çabucak hemen Glasgow’da görüşmeye dair bir karar ise yok.
Lakin Ankara, dokuz aylık bir başkanlık sürecinde, bir öbür tepe marjında tek bir yüz yüze görüşme ve tek bir telefon konuşması yapılmış olmasını “ciddi bir görüşme frekansı eksikliği” olarak pahalandırıyor.
S-400 KRİZİNDE YENİ YAPTIRIM TEHDİDİNE ANKARA’DAN “HUKUKSAL DEĞİL” CEVABI
Türkiye’nin sorunsal atmosferden daha süratli uzaklaşma beklentisinin gerçekleşmemesi, bunun da New York ziyaretinde daha net bir biçimde görülmesinin daha sonrasındasında Erdoğan, bu kere Soçi’deydi.
Erdoğan ve Putin, bir buçuk yıl ortanın akabinde birinci ikili görüşmelerini bir daha Rusya’da gerçekleştirdi.
İdlib’de Rusya’nın hava taarruzları artarken ve Ukrayna ile Libya’da taraflar farklı konumlarını korurken tepeden, Erdoğan’ın söylemiş olduği üzere “bir karar” çıkmasa da ticari alakaların geliştirilmesi, savunma ve güç stratejik alanlarda işbirliğinin artırılması sonucu çıktı. İkinci bir S-400 sistemi için müzakerelerin sürdüğü açıklandı.
Erdoğan’ın ziyaret öncesi de kelamını ettiği ikinci parti S-400’lerle ilgili gelişme ise ABD’den “yeni yaptırım” ikazıyla karşılaştı. Reuters ajansının haberine göre, ABD Dışişleri Bakanlığı’ndan bir sözcü, “Rusya’dan her türlü yeni silah alımının, Aralık 2020’de uygulananlardan farklı ve ek CAATSA 231 yaptırımlarını da tetikleme riski taşıdığını Türkiye’ye açıkça söylemeye devam ediyoruz” dedi.
Lakin Ankara, halihazırda 2017’de Rusya ile imzalanan mutabakatta iki adet S-400 sisteminin satın alınacağı açıklandıği için yeni bir yaptırımın hukuk dışı olacağı görüşünde.
BBC Türkçe’ye bilgi veren görüşmelere yakın kaynaklar, Nisan 2017’deki muahedede iki adet S-400 alınacağının açıklandığini; birinci S-400’lerin acil gereksinim sebebiyle Türkiye’nin teknoloji transferi, ortak üretim üzere koşullarının bir kenara bırakarak raftan alındığını, ikincisi sistemin ise bu koşulların sağlanarak alınması için müzakerelere başlandığını söylemiş oldu.
Müzakere etabında Türkiye taleplerini iletirken Rusya’nın kabul ettiği ve etmediği kurallar üzerinden tek tek başlıklar masaya yatırılıyor, bu sebeple müzakereler kuvvetli geçiyor ve uzun sürüyor.
Fakat birinci sistemlerin alınması, test edilmesi, aktive edilme ihtimali, yeni sistem için muahedeye varılması üzere her bir evrede, Rusya’yla aslında yeni bir angajmana girilmediği ve bu basamaklar 2017 mutabakatının birer ögesi olduğu için ABD’nin ek yaptırımlarla Türkiye’yi “tehdit etmesi” Ankara açısından “hukuken sorunlu” görülüyor.
Hem bu açıklamalar tıpkı vakitte Türkiye ile Rusya içinde süren müzakerelerin hızlandırılması ise; aslında Biden idaresi ile soğukluğun göstergesi de olan siyasi kararlar.
S-400’lerin devreye girmesi halinde, İspanya’nın NATO vazifesi kapsamında Adana’daki İncirlik Üssü’ne yerleştirdiği Patriot füze savunma sisteminin de “askeri manada iki sistemin eş vakitli çalışmasının mümkün olmaması ve iki sistemin birbirini dost olarak görmemesi” sebebiyle geri çekilme ihtimali de bulunuyor.
hem de yetkililer, Savunma Sanayi Başkanlığı’nı (SSB) etkileyen bu yaptırımların yalnızca ABD ile meseleye yol açmadığını hatırlatıyor.
Türkiye’nin savunma alanında yaptığı milletlerarası yatırımlar yahut her bir kritik modül ithalatında, ilgili yabancı kuruluşun SSB’nin ABD’nin yaptırım listesinde olduğunu görmesi üzerine geri adım atması yahut kaideleri zorlaştırması üzere meseleler da yaşanıyor.
RUSYA İLE YAPILAN GÖRÜŞMELERDE ‘SURİYE ÇIKMAZI’
Erdoğan ile Putin’in yaklaşık üç saat süren Soçi görüşmesi daha sonrası önderler bir basın toplantısı düzenlemedi. Rusya Dışişleri Bakanlığı da görüşmeyle ilgili sorularımıza karşılık veremeyeceğini iletti.
Erdoğan’ın dönüş yolunda gazetecilere yaptığı açıklamalarından ise İdlib’de statükonun korunacağı, lakin buradaki tansiyonun Türk-Rus ticari ve stratejik bağlantılarına olumsuz yansımasına müsaade verilmemesi üzerine hemfikir olduğu kararı çıkıyor.
İdlib’deki statüko ise, BBC Türkçe’ye bilgi veren Türk yetkililere nazaran “bir çıkmaz.” Ve şu an için bu çıkmaz, daha berbat senaryolara kıyasla en âlâ tahlil üzere duruyor.
Rusya ve Suriye’nin “gözünü İdlib ve Afrin’den hiç bir vakit çekmediğini” söz eden yetkililer, bu iki ülke savaş uçaklarının bölgedeki sivilleri vurarak “halkı terörize etme” siyaseti izlediği görüşünde.
Ankara, İdlib’de ortak hareket etmek için El Esas üzere radikal örgütlerle hâlâ geçişkenliği olan Hayat Tahrir el Şam’a (HTŞ) yönelik ortak operasyonlar yürütme teklifini de Moskova’ya götürdü. Kapsamlı bir kara operasyonu değil, bölgede HTŞ’nin gücünü kırmak için yapılabilecek ortak istihbarat ve kısıtlı askeri operasyonlara Moskova sıcak bakmadı.
Rusya bunun yerine, 13 Eylül’de, iç savaşın başından bu yana ikinci sefer Moskova’da ağırladığı Suriye Devlet Lideri Beşar Esad ile bir arada M4 Karayolu ve güneyini bir daha denetim altına almaya çalışıyor. Ağustos ayından bu yana ağırlaşan hava hücumlarında amacın bu bölge olduğu görülüyor.
Fakat M4 Karayolu’ndan çekilmek Ankara’ya göre şu an için kabul edilemez bir taviz.
Zira M4 üstündeki statükonun değişmesi hem de tampon bölgenin ve ötürüsıyla 5 Mart mutabakatının da büyük oranda ortadan kalkması manasına geliyor.
Ayrıyeten stratejik pozisyondaki M4’ten çekilmek demek hem Türkiye’nin İdlib’deki müşahede noktalarının kimilerine erişiminin kesilmesi ve ötürüsıyla kalan müşahede noktalarının da geri çekilmek durumunda kalması; tıpkı vakitte İdlib merkeze hakikat mümkün operasyonların önünün açılması demek.
Fakat Türkiye’nin, uzunca bir müddetdir Türk Lirası kullanılan, Türkiye ile ticaretin sürdüğü İdlib’de hem siyasi tıpkı vakitte askeri yatırımları var. Devlet takviyeli birfazlaca kuruluşun yaptığı inşaatlar da bulunuyor. Ankara, milyonlarca dolara mal olan bu yatırımlardan vazgeçmek istemiyor.
Yetkililer, Şubat 2020’deki taarruz daha sonrası Türkiye’nin geniş çaplı bir operasyon başlatmış olduğunı; bu operasyonlarda Şam ordusuna ilişkin biroldukça araç ve mühimmatın ziyan gördüğünü ve askeri birliklerde de kayıplar yaşandığını hatırlatarak “Türkiye’nin bu biçimde bir durumda sessiz kalmayacağını gördüler, Türkiye’yi gözden de çıkaramayacakları için İdlib’de büyük bir operasyon beklemiyoruz” yorumunda bulunuyor.
Bir yandan da İdlib’i çoğunlukla müzakerelerde masaya süren ve Türkiye’yi buradaki kısıtlı operasyonlarla “sıkıştırmaya çalışan” Rusya’nın, bu biçimde bir kozu kaybetmek istemeyeceğine de inanılıyor.
Türkiye, beraberinde İdlib’de ve M4 etrafında kendilerine ataklar düzenleyen “terör örgütlerine yönelik operasyonlar yürüttüğünü” tabir eden Moskova’ya, “Öyleyse PYD/PKK da terör örgütü, biz de Suriye’nin kuzeydoğusunu ve Moskova’daki PYD ofisini masaya yatırmak istiyoruz” diyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da, Soçi ziyaretinin hem öncesi hem daha sonrasında, bu hususta uzun bir müddetdir olmadığı kadar yüksek sesle tenkitlerde bulunması dikkat çekti.
Lakin Türk yetkililere nazaran Rusya’dan bu tenkitlere dair net bir karşılık alınmadı.
NE OLMUŞTU?
İdlib’de Suriye ordusu bombardımanında 33 Türk askerinin öldüğünün belirtildiğı Şubat 2020 saldırısı daha sonrası, 5 Mart 2020’de bir ateşkeste uzlaşılmıştı.
Bu ateşkesin unsurlarından biri de M4 Karayolu’nun kuzeyinde 6 km ve güneyinde 6 km derinliğinde bir inançlı koridor, yani tampon bölge tesis edilmesi ve bu bölgede Türk-Rus ortak devriyelerinin yürütülmesiydi.
Ateşkes daha sonrası Ağustos 2021’e kadar İdlib’de kadar önemli bir ihlâl yaşanmadı. Lakin birkaç ay süren ortak devriyeler, Rus ve Türk askerlerine yapılan akınlar daha sonrası durdu.
RUSYA İLE ‘STRATEJİK İLGİNİN DEVAMINA’ KARAR VERİLDİ
Yetkililer, İdlib’in dördüncü yahut beşinci gündem hususu olduğunu; Ukrayna ve Libya üzere uyuşmazlık alanlarına da bağların bozulmasına müsaade vermemek gayesiyle öncelik verilmediğini söylüyor.
İdlib’in “tali bir bahis olarak” asker ve istihbarat ünitelerinin denetimine bırakıldığı belirtiliyor.
İkinci S-400 müzakerelerinin hızlandırılması, savaş uçağı motorlarının ortak üretimi, uzay çalışmalarının bir arada yürütülmesi üzere hususların yanı sıra bu toplantıdan kritik bir uzlaşı daha çıkmış üzere görünüyor.
Bir Türk güvenlik yetkilisinin verdiği bilgiye bakılırsa, daha evvel stratejik çıkarlar doğrultusunda bir ülkeyle birden çok nükleer santral imalinde çalışılmaması, her bir nükleer santral projesinin farklı bir ülkeyle yürütülmesi konusunda Ankara’daki kurumlar hemfikirdi.
Rusya ile 2010’da imzalanan muahede gereği Mersin’deki Akkuyu Nükleer Santrali de, Rusya’yla ortak yapılıyor.
Lakin Cumhurbaşkanı Erdoğan, Putin’le yaptığı ikili görüşme daha sonrası “Bizim üç nükleer santral yapma gayemiz var. Sayın Putin’le ‘Bu iki nükleer santrali de sizinle bir arada yapabilir miyiz?’ diye de görüştük. bu biçimde Türkiye üç tane nükleer güç santraline sahip olacak. ‘Bu bahisle ilgili çalışalım’ dediler.” açıklaması yaptı.
Yetkili, daha evvel verilen sonucun bilakis birinci basamakta Sinop’ta yapılması planlanan nükleer santralin de Rusya’yla yapılabilmesi için görüşmelerin başlamasını beklediklerini söylemiş oldu.
Bir yandan da Türkiye’de biroldukca alanda faaliyet gösteren birtakım büyük özel şirketlerin, Rus Gazprom’la olan doğalgaz ithalat mutabakatlarının son tarihi yaklaşıyor ve yeni bir mutabakat için müzakereler sürüyor.
Türkiye’nin kış yaklaşırken artan doğal gaz muhtaçlığını, TürkAkım’dan daha fazla gaz akışıyla sağlama talebi de bulunuyor.
Bu husus, Ağustos ayında Erdoğan ve Putin içinde yapılan telefon görüşmesinde de gündeme gelmiş, Kremlin bunun “önemli bir işbirliği alanı” olduğuna dair bir açıklama yapmıştı.