Kabahat samur kürk olsa kimse sırtına almazmış. Yani, herkes demeyelim de, birçok kimse kusur yaptığını kabul etmeye yanaşmaz. “Eti kedi yedi” der, “Ben yapmadım, üst akıl yaptı” der, “Ben demedim, Bay Kemal dedi” der… Cürmü üstlenmemek için söyleyecek bir şey bulur kesinlikle.
Lakin bu, tabiri caizse, “tasarlanarak işlenen cinayetler” için geçerli. Bir de bilinçsiz biçimde yaptığımız kusurlar var. Daha doğrusu, yaptığımızın farkında olmadığımız, içine düştüğümüz olumsuz durumlara sebep olan hatalar… “Ben nerede yanlış yaptım” derken kelamını ettiğimiz yanılgılar. Mamafih, “Ben nerede yanlış yaptım” diyebilmek büyük bir marifet…
İskender Öksüz geçenlerde Karar’daki köşesinde, Bernard Lewis’in şu meşhur “Batı karşısında mağlubiyetlerinden daha sonra bütün Müslüman ülkeler, ‘Bunu bize kim yaptı?’ diye sordu. Türkler hâriç. Onlar, ‘Biz neyi yanlış yaptık; ne yapmalıyız?’ diye sordu” mealindeki tespiti hakkında şunu yazmıştı: “İşte bu sorudur ki, bu sebep-sonuç fikri, bu soyut kavram niyetidir ki, 17. asırda Batıyla rekabet edemez hâle gelen devlete iki küsur asır daha hayat öpücüğü sağladı.”
Bu nokta fazlaca kıymetli. Bir toplumun sebep-sonuç fikrinden uzaklaşması “beka” meselesidir. Atalarımızın dün en elverişsiz kaidelerde bile yapmadıklarını bugün bizim yapmakta oluşumuz da herbiçimde günümüzdeki tanınan “ecdat” retoriğinin edebiyattan ibaret olduğunu gösteriyor olsa gerek.
***
Osmanlı tertibindeki “bozulma” daha 16. yüzyılda baş göstermişti. Yani devletin aslında gücünün ve ihtişamının tepesinde olduğu günlerde. Ders kitaplarında Yükseliş Dönemi denilen süreçte. Tarihçiler bu bozulmanın yahut çözülmenin sebepleri konusunda çeşitli açıklamalar ileri sürmüşlerdir:
Osmanlı yayılmasının 16. asrın ikinci yarısında jeopolitik sonlarına ulaşmış bulunması, yani fetih siyasetini sürdürme imkanının kalmayışı… ötürüsıyla bu vakitte gerek doğuda gerekse batıda girişilen sonuçsuz seferlerin ve savaşların mali yükünün devletin belini bükmesi… Avrupalıların coğrafik keşifler yardımıyla milletlerarası ticaret yollarının denetimini ele geçirmeleri… Güney Amerika’dan getirilen bol bol gümüşün Akdeniz dünyasında enflasyona yol açıp Osmanlı iktisadında krize sebep olması… Yetmezmiş üzere, Anadolu’da birkaç yıl üst üste yaşanan kuraklıklar… Birebir periyotta gerçekleşen çok nüfus artışı…
Bütün bunların kararında ortaya çıkan ekonomik badirelerle birlikte toplumsal düzensizliğin doğması, işsizliğin artması, başıbozuk eski askerlerin çoğalması… fazlaca uzun müddet istikrarsızlık kaynağı olacak Ululuğu isyanlarının baş göstermesi vs…
Bu gelişmelerin paralelinde de tımar sisteminin bozulması, medresenin yozlaşması, idare vazifelerine ehil olmayan şahısların getirilmesi, rüşvet ve yolsuzluğun artışı…
***
Osmanlı yönetici sınıfı daha 16. yüzyılın sonlarından itibaren bu sorunların sebepleri üzerinde baş yormaya başlamıştı. Bernard Lewis’in “Türkler ‘Biz neyi yanlış yaptık; ne yapmalıyız?’ diye sordular” dediği olay… Gerçi gerçek karşılığı bulup bulamadıkları başka bir husus lakin hiç değilse başlarına gelen aksiliklerin “üst akıl”ın işi olduğunu sav edip kendilerini kurtarmaya kalkışmadılar.
, yeri geldiği için yinelamak istiyorum: 17. asrın güngörmüş bürokratlarından Koçi Beyefendi devrin taht sahiplerine sunduğu ıslahat raporlarında Divan (bugünkü bakanlar kurulu) toplantılarına katılma uygulamasını kaldıran Yasal‘den itibaren padişahların idare takımlarıyla münasebetlerinin zayıfladığını ve bunun kararında devlet işlerini sırf kendi dar etrafındaki birkaç şahısla ve aile fertleriyle konuşabildiklerini anlatır… Padişaha yakın olan makul bireylerin ve bilhassa aile bireylerinin takviyesini almak liyakat, bilgi, deneyim, muvaffakiyet ve meslek kriterlerinin önüne geçmiştir Koçi Bey’e bakılırsa. Artık devletteki makamların yükü da azalmaya başlamıştır. Geçmişte makam ve mevki sahiplerinin yetki ve sorumluluk hudutları belirli olan bakılırsavlerini layıkıyla ifa ettikleri sürece adeta dokunulmaz olduklarını; Yasal döneminden daha sonra ise devlet yöneticilerini bakılırsavden almanın kolaylaştığını ve bunun kararında yüksek bürokratlar için işlerini düzgün yapmanın değil Saraya bağlılık göstermenin öncelik kazandığını ileri sürer risale muharriri. Dahası padişahın yakın etrafındaki kümeyle uygun geçinemeyen, onların dediklerini yapmayan yöneticilerin kuyusunun kazıldığını, iftiralara maruz kalıp makamlarını kaybettiklerini anlatır…
***
Ne var ki Koçi Bey’in –ve o devranın aydınlarından birçoğunun– sıkıntılara tahlil olarak önerdikleri yol “Devletin düzgün durumda olduğu günlerin sistemine geri dönmek” biçimindedir. Dünyada değişen koşulların farkında olmayan bu naif teklifin uygulanması mümkün olmadı natürel. Lakin aydın zümrenin “daha ilerici” kanadının “Askeri alanda Avrupa ülkelerinin yaptıklarının taklit edilmesi” önerisi uygulama alanına girdi ve akabinde 18. yüzyılda askeri olmayan konularda da tatbik edilmeye başlanan bu “taklit siyaseti” yardımıyla Osmanlı artık tamamlanmış görünen ömrüne iki asır daha katabildi.
Evet, Osmanlı toplumunun seçkinleri vefat haberi beklenen devletlerini iki asır daha yaşattılar. Sadece ve sadece “Biz nerede kusur yaptık” sorusunu kendi kendilerine sorabildikleri için…
Lakin bu, tabiri caizse, “tasarlanarak işlenen cinayetler” için geçerli. Bir de bilinçsiz biçimde yaptığımız kusurlar var. Daha doğrusu, yaptığımızın farkında olmadığımız, içine düştüğümüz olumsuz durumlara sebep olan hatalar… “Ben nerede yanlış yaptım” derken kelamını ettiğimiz yanılgılar. Mamafih, “Ben nerede yanlış yaptım” diyebilmek büyük bir marifet…
İskender Öksüz geçenlerde Karar’daki köşesinde, Bernard Lewis’in şu meşhur “Batı karşısında mağlubiyetlerinden daha sonra bütün Müslüman ülkeler, ‘Bunu bize kim yaptı?’ diye sordu. Türkler hâriç. Onlar, ‘Biz neyi yanlış yaptık; ne yapmalıyız?’ diye sordu” mealindeki tespiti hakkında şunu yazmıştı: “İşte bu sorudur ki, bu sebep-sonuç fikri, bu soyut kavram niyetidir ki, 17. asırda Batıyla rekabet edemez hâle gelen devlete iki küsur asır daha hayat öpücüğü sağladı.”
Bu nokta fazlaca kıymetli. Bir toplumun sebep-sonuç fikrinden uzaklaşması “beka” meselesidir. Atalarımızın dün en elverişsiz kaidelerde bile yapmadıklarını bugün bizim yapmakta oluşumuz da herbiçimde günümüzdeki tanınan “ecdat” retoriğinin edebiyattan ibaret olduğunu gösteriyor olsa gerek.
***
Osmanlı tertibindeki “bozulma” daha 16. yüzyılda baş göstermişti. Yani devletin aslında gücünün ve ihtişamının tepesinde olduğu günlerde. Ders kitaplarında Yükseliş Dönemi denilen süreçte. Tarihçiler bu bozulmanın yahut çözülmenin sebepleri konusunda çeşitli açıklamalar ileri sürmüşlerdir:
Osmanlı yayılmasının 16. asrın ikinci yarısında jeopolitik sonlarına ulaşmış bulunması, yani fetih siyasetini sürdürme imkanının kalmayışı… ötürüsıyla bu vakitte gerek doğuda gerekse batıda girişilen sonuçsuz seferlerin ve savaşların mali yükünün devletin belini bükmesi… Avrupalıların coğrafik keşifler yardımıyla milletlerarası ticaret yollarının denetimini ele geçirmeleri… Güney Amerika’dan getirilen bol bol gümüşün Akdeniz dünyasında enflasyona yol açıp Osmanlı iktisadında krize sebep olması… Yetmezmiş üzere, Anadolu’da birkaç yıl üst üste yaşanan kuraklıklar… Birebir periyotta gerçekleşen çok nüfus artışı…
Bütün bunların kararında ortaya çıkan ekonomik badirelerle birlikte toplumsal düzensizliğin doğması, işsizliğin artması, başıbozuk eski askerlerin çoğalması… fazlaca uzun müddet istikrarsızlık kaynağı olacak Ululuğu isyanlarının baş göstermesi vs…
Bu gelişmelerin paralelinde de tımar sisteminin bozulması, medresenin yozlaşması, idare vazifelerine ehil olmayan şahısların getirilmesi, rüşvet ve yolsuzluğun artışı…
***
Osmanlı yönetici sınıfı daha 16. yüzyılın sonlarından itibaren bu sorunların sebepleri üzerinde baş yormaya başlamıştı. Bernard Lewis’in “Türkler ‘Biz neyi yanlış yaptık; ne yapmalıyız?’ diye sordular” dediği olay… Gerçi gerçek karşılığı bulup bulamadıkları başka bir husus lakin hiç değilse başlarına gelen aksiliklerin “üst akıl”ın işi olduğunu sav edip kendilerini kurtarmaya kalkışmadılar.
, yeri geldiği için yinelamak istiyorum: 17. asrın güngörmüş bürokratlarından Koçi Beyefendi devrin taht sahiplerine sunduğu ıslahat raporlarında Divan (bugünkü bakanlar kurulu) toplantılarına katılma uygulamasını kaldıran Yasal‘den itibaren padişahların idare takımlarıyla münasebetlerinin zayıfladığını ve bunun kararında devlet işlerini sırf kendi dar etrafındaki birkaç şahısla ve aile fertleriyle konuşabildiklerini anlatır… Padişaha yakın olan makul bireylerin ve bilhassa aile bireylerinin takviyesini almak liyakat, bilgi, deneyim, muvaffakiyet ve meslek kriterlerinin önüne geçmiştir Koçi Bey’e bakılırsa. Artık devletteki makamların yükü da azalmaya başlamıştır. Geçmişte makam ve mevki sahiplerinin yetki ve sorumluluk hudutları belirli olan bakılırsavlerini layıkıyla ifa ettikleri sürece adeta dokunulmaz olduklarını; Yasal döneminden daha sonra ise devlet yöneticilerini bakılırsavden almanın kolaylaştığını ve bunun kararında yüksek bürokratlar için işlerini düzgün yapmanın değil Saraya bağlılık göstermenin öncelik kazandığını ileri sürer risale muharriri. Dahası padişahın yakın etrafındaki kümeyle uygun geçinemeyen, onların dediklerini yapmayan yöneticilerin kuyusunun kazıldığını, iftiralara maruz kalıp makamlarını kaybettiklerini anlatır…
***
Ne var ki Koçi Bey’in –ve o devranın aydınlarından birçoğunun– sıkıntılara tahlil olarak önerdikleri yol “Devletin düzgün durumda olduğu günlerin sistemine geri dönmek” biçimindedir. Dünyada değişen koşulların farkında olmayan bu naif teklifin uygulanması mümkün olmadı natürel. Lakin aydın zümrenin “daha ilerici” kanadının “Askeri alanda Avrupa ülkelerinin yaptıklarının taklit edilmesi” önerisi uygulama alanına girdi ve akabinde 18. yüzyılda askeri olmayan konularda da tatbik edilmeye başlanan bu “taklit siyaseti” yardımıyla Osmanlı artık tamamlanmış görünen ömrüne iki asır daha katabildi.
Evet, Osmanlı toplumunun seçkinleri vefat haberi beklenen devletlerini iki asır daha yaşattılar. Sadece ve sadece “Biz nerede kusur yaptık” sorusunu kendi kendilerine sorabildikleri için…