Her akşam televizyonlarda üzerlerine hamasi avcı kıssaları anlatılan Filistin’den Suriye’ye Libya’dan Çanakkale’ye her cephede şahsen savaşmış, gençliğini yıkılan bir imparatorluğu kurtarmaya çalışarak geçirmiş kahraman bir askerdi.
olağanüstü zekasıyla yıkılan bir imparatorluktan bir devlet çıkarmayı başarmıştı.
Lakin siyasi hayatı çelişkilerle doluydu.
Twitter günlerine yetişse hakkında “dün bunu dedi bugün bunu dedi” capsleri, görüntü kolajları hazırlanacak kadar ileri bir pragmatizmdi bu.
1920’de Meclis’te “Türkleri koruma etmek için öncedenâ sıhhati koruma etmeli” diyen Yusuf Kemal Bey’e yanıt vermek için kürsüye çıkıp “Meclis-i âlinizi teşkil eden zevat yalnız Türk değildir, yalnız Çerkes değildir, yalnız Kürd değildir, yalnız Laz değildir. Ancak hepsinden mürekkep anasır-ı İslâmiyyedir, samimi bir mecmuadır” diye itiraz edip, yedi yıl daha sonra “Ne keyifli Türküm diyene” diyecek, 1931’de Türk Tarih Tezi’ni, Güneş Lisan Teorisi’ni ortaya sürecek birebir kişiydi.
Savaş günleri silah almak için Lenin’in temsilcisine “Biz de Bolşevikiz” diyerek antiemperyalizm vurguları yapan, savaşı kazanınca Lozan günleri “Biz da Garp devletleri ortasında olmak istiyoruz” diyen, senelerca savaştığı İngilizlerin hükümdarını ağırlayan, 1930’da ABD Büyükelçisi’yle ABD halkına seslenip “Türk milleti ABD milletine derin bir muhabbet beslemektedir” deyip ABD’den borç alan, daha sonra güçlenen Mussololini ve Hitler’e de muhabbetlerini gönderen epeyce taraflı bir pragmatizmdi bu.
Yıkılmış bir ülkeden, bir Cumhuriyet kurmayı başarmıştı ancak muhalefetten, denetlenmekten, hesap vermekten hiç bir vakit hoşlanmadı.
İstiklal Harbi’ni bir arada yaptığı Meclis’teki bütün muhaliflerini savaş biter bitmez tasfiye etti. Pir Said İsyanı’nı münasebet gösterip, İstiklal Harbi’nin hepsi yakın arkadaşı olan kumandanlarının (Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy Refet Bele, Rauf Orbay ) kurdukları partiyi anlamsız münasebetlerle kapattı. Yetmedi onları, tuhaf kanıtlarla İzmir Suikastı kumpasına katıp, idamla yargılattı. Adnan Adıvar, Halide Edip üzere bir epeyce yetişmiş kişi, yargılanmalardan kurtulmak için ülkeden kaçtılar. Hepsinin hayat öyküsünde ülkeye ya da siyasete dönüş yılının 1939 olması tesadüf değildi.
İsviçre’den uygar kanun, İtalya’dan ceza kanunu getirdi, Türk hukuk sistemini çağdaşlaştırdı. Ancak o hukuku, siyasi tasfiyeler için kullanmaktan çekinmedi. Muhalif fikirlerdeki İttihatçı, İslamcı, solcu herkes kendisini mahkemelerin önünde buldu.
Çok sayıda gazetenin kurulmasına öncülük etti. Lakin o basın tarafınca eleştirilmekten hiç hoşlanmadı. Pir Said İsyanı’nı fırsata çevirip çıkardığı Takrir- Sükun Kanunu’yla muhalif medyayı susturdu. Birçoklarını İstiklal Mahkemeleri’nde yargılattı. Ülkenin en ünlü gazetecilerinden Hüseyin Cahit, İstiklal Mahkemeleri’nde gazetesi Tanin’de Terakkiperver Fırka’daki polis aramasını “Baskın” diye verdiği için yargılandı, Çorum’a sürgüne gönderildi. Ülkenin öteki bir meşhur gazetecisi Ahmet Emin Yalman ise elleri ve ayakları zincirli tutulduğu Diyarbakır’da Şark İstiklal Mahkemeleri’nde ceza almaktan Atatürk’e “tekrar gazetecilik yapmayacağı”na yemin ettiği mektupla kurtulabildi. Kelamını tutup otomobil lastiği sattı, reklam metni yazdı. 1931’de bu defa Menemen İsyanı’nı fırsata çevirip çıkarılan Matbuat Kanunu’ndan daha sonra tekrar vefatına kadar gazetelerde Atatürk’ün hoşlanmayacağı tek satır çıkmadı. Sıhhati ile ilgili haber yapmak bile uzun mühlet yasaktı.
En epey kitap okuyan dünya önderlerinden bir tanesiydi. Kitap okurken fotoğraflarını çektirdi. Tarih kitaplarına meraklıydı, bilhassa de tanınan tarih kitaplarına. Lakin Abdülhamit’ten daha sonra Türkiye tarihinde en epey kitap ve gazete tek parti devranında toplatıldı ya da sansürlendi. Buğday fiyatlarındaki artıştan Buyruk Faysal’ın bir açıklamasına kadar gazetelerde her haber kesilip biçildi. “Sınıf”, “işçi” diyen “komünistlik”le, “ümmet” diyen “irtica”yla suçlandı.
Şiir kitapları Donanma’daki bir teğmenin dolabından çıktı diye Nazım Hikmet ve onunla bağlı olarak Kemal Tahir “komünist darbe girişimi”nden, “İtalya ve Almanya bizden ileridir” diye yazdığı için Orhan Kemal “yabancı rejim propagandası”ndan, Sabahattin Ali içki sofrasında okuduğu şiirden dolayı senelerca mahpus yattı. Kazım Karabekir’in anıları toplanıp yakıldı. Yakup Kadri üzere rejim destekçisi bir aydın bile Kadro’daki yazısı Atatürk’ü kızdırdı diye Tiran’a gönderildi. Yalnızca siyasi içerikler değil, edebiyat yapıtları de sansürden nasibini aldı. Sait Faik, Şahmerdan’da yöneticiye hakaret etti diye yargılandı, Reşat Nuri, 1935’de Latin alfabesiyle ikinci kere bastığı Çalıkuşu’nda, 1922’deki birinci baskısında övdüğü Boğaz’daki “kayıkhaneli evler”den, eski rejime övgü sanılmasın diye “virane balıkçı kulübeleri” diye bahsetti.
Eğitimin yaygınlaşmasıyla, âlâ okullar açılmasıyla şahsen ilgilendi. İstanbul Üniversitesi’ni kurdurdu. Hala bu ülkenin sınıf atlama yolu olan eğitimde cumhuriyetçi fırsat eşitliğini ona borçluyuz.
“Hayatta en gerçek mürşit ilimdir” dedi fakat hiç bir bilimsel temeli olmayan bütün ırkların Türk ırkından geldiğini söyleyen Türk Tarih Tezi, bütün lisanların Türkçe’den geldiğini söyleyen Güneş Lisan Teorisi’nin altında da onun imzası vardı. 1934’de Türklerin ikincil ırklarda olmadığını ispatlamak için dünyanın en geniş kafatası ölçümünü yaptırdı. Ezoterik kitaplar yazan bir emekli Amerikalı albayın kurgu yapıtından hareketle Mu kıtasının peşine düşmüş, bunun için özel olarak Meksika’ya elçi gönderip Mayaları inceletmişti.
Dış siyasette müzakereci bir diplomattı. Hatay’ın alınmasında dehasını ortaya koymuştu lakin iç siyasette tam bir askerdi. Menemen İsyanı’nda Menemen’in boşaltılıp yakılması buyruğunu İnönü durdurdu. Dersim’i “medenileştirmek” için yapılan askeri harekatı şahsen yönetti. Kürtlerle ilgili askeri tahlil planları Kürt sıkıntısında yarayı derinleştirdi.
Laik bir devlet kurdu ancak millet-i hakime temeline dayalı bir laiklikti bu. Hudut uzunluğunu inançlı hale getirmek için Trakya’daki Museviler göç ettirildi, gayrimüslimlere devlet kapıları kapatıldı, kilise vakıflarına el kondu, tamir edilmelerine müsaade verilmedi, Trabzon’da Rumca konuşan köylülere kadar farklı olan herkes riskli küme olarak takip altında tutuldu. Lakin beraberinde Nazi idaresinden kaçan Yahudi profesörlerin Türk üniversitelerinde bakılırsav almasına müsaade verecek kadar da vizyon sahibiydi.
Bayanlara seçme ve seçilme hakkını fazlaca erken bir vakitte vermişti, bu devrimci bir adımdı. Ancak bunu o vermeden 10 yıl evvel isteyen Nezihe Muhiddin ve arkadaşlarının evvel parti kurmasına, daha sonra bayanların seçme hakkını savunmasına müsaade vermedi. Mahkemelerde tuhaf yolsuzluk davalarında yargılanan Türkiye’nin birinci süfrajeti Nezihe Muhiddin ömrünü bir akıl hastanesine tamamladı. Boşandığı eşi Latife Hanım ise bütün ömrünü her adımını takip edip raporlayan polisin nezaretinde geçirdi.
Laiklik unsurunu anayasaya soktu, laik bir toplumsal hayat inşa etmek için Uygar Kanunu’nu hazırlattı, Diyanet İşleri Teşkilatı’nı güçlendirdi. Lakin dinin devlete karışmasını engellemekle yetinmeyip, devlet olarak dini dizayn etmeye kalktı. Tekkeleri kapattırıp, cemaatleri yeraltına gönderdi. Türbeleri dahi kapattırdı, daha sonra özel müsaadeyle Fatih, Mevlana’nın türbelerinin açılmasına müsaade verdi. 1932’de şahsen riyasetinde hocalarla çerçevesini oluşturduğu Türkçe ibadeti uygulamaya soktu. Türkçe ezan toplumu devletten koparan, laikliği dinsizlikle eşitleyen radikal bir uygulama olarak hafızalara kazındı. Ayasofya’yı sofrada verdiği bir kararla müzeye çevirtmesine en büyük destekçisi Cumhuriyet gazetesi bile şaşırmıştı.
Müzik ve dansı seviyordu. Halkın kulakları Batı musikisine alışsın diye Türk Sanat Müziği’ni konservatuarlardan kaldırıp, radyolarda çalınmasını yasaklatırken kendisi en âlâ sazendelerden konserler dinliyordu. Sanatkarları ve sanatı seviyordu, ancak konsere çağırdığı Müzeyyen Senar’ın modelini sevmediği saçlarını ve kocasının bıyıklarını kestirecek kadar her insanın ömrüne karışıyordu.
CHP “imtiyazsız sınıfsız kaynaşmış bir kitleyiz” üzere korporatist sloganları kullandı lakin vaktinde hayli örneği olan bir faşizan korporatist rejim kurmadı. Halkı tarafınca seviliyordu ancak halk adamı bir popülist başkan değildi. Seçkin bir hayat sürdü, halkın ortasına epeyce karışmadı. Selanikli orta sınıf bir aileden gelen bir askerdi, gençliği cephelerde geçmişti. Eşi, çocukları, damatları yoktu, dünyalık peşinde olmadı. Lakin mütevazi de değildi. Sarayda yaşadı, kendisine ve yakınlarına özel mesken, yazlık villa yaptırdı, özel yat satın aldırdı, İş Bankası’nın en büyük ortağıydı.
Güzel sohbetti, sofraları meşhurdu, kibardı, zevk sahibiydi lakin epey hoşgörülü sayılmazdı. Yeni kurulan Türk cumhuriyetine takviye için Sorbonne’u bırakıp Ankara’ya gelmiş idealist milliyetçi bir profesör olan Sadri Maksudi’yi, Denizbank kurulurken “Denizbank Türkçe değil, Deniz Bankası olmalı” dediği için kendisine yakın adamlara gece yarısı radyoyu açtırıp, sabaha kadar cahillikle suçlattı. Tarih Kongresi’nde Türk Tarih Tezi’ne “Türkler Orta Asya’dan kuraklık yüzünden göçmedi” diye itiraz eden Prof. Zeki Velidi (Togan) ise ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.
En yakını olan İsmet Paşa bile onun hoşgörüsüzlüğünden nasibini almıştı. Ölümündilk evvel Başbakanlıktan alıp, tasfiye etmişti. Dar bir takımla çalışıyordu, inanç sıkıntıları had safhadaydı.
Türkiye’yi daima Batı’nın ortasında tutmaya çalıştı lakin hiçbir konuşmasında parlamenter demokrasiyi övmedi, ondan bir son maksat olarak bahsetmedi. Yakın arkadaşlarının kurduğu ismi “Terakkiperver Cumhuriyet” olan fırkayı bile tehlikeli bulup birinci fırsatta kapattırdı, 29 krizi daha sonrası oluşan toplumsal basınç karşısında bir emniyet sibobu olması için yakın arkadaşlarına kurdurduğu Hür Cumhuriyet Fırkası’nı bile lokal seçimlerde muvaffakiyet gösterince iktidarı için riskli buldu, seçilmiş belediye liderlerini zorla istifa ettirdi.
Birtakım satırları güzelimize gitse, kimileri tüylerimizi diken diken etse de elimizdeki kıssa bu.
Atatürk, bu ülkenin kurucusu. Pragmatik yollarla, tasfiyelerle, zekasıyla, yüreğiyle bunu başardı.
Üzerinden bir asır geçtikten daha sonra hala bu gerçeği inkar etmeyi de “hepimiz onda birleşelim” üzere zorlama teklifleri dayatmayı da bırakmalıyız.
Atatürk’ün uygun berbat bütün özellikleri bu ülkenin harcına da katıldı. Kürt sorunu, kimlik sorunu, laiklik fay çizgisinin oluşmasında onun tercihlerinin hissesi büyük oldu.
Ancak vefatının üzerinden 83 yıl geçmiş bir beşere, bu 83 yılda çözemediğimiz problemlerin yükünü yüklemek de bugün yaşadığımız sıkıntılar için devayı onda aramak da haksızlık ve kolaycılık. Ayrıyeten irrasyonel, fonksiyonsuz ve beyhude bir uğraş bu.
Zira bugün Atatürk’e bakıp yaşadığımız hiçbir sorunun devasını bulamayız.
Bugün hala Atatürk’ün bir deva, tahlil, destek, referans noktası üzere görünmesinin sebebi de Instagram ve Twitter’daki anmalarda sık sık hatırlatılan “oldukca çalışmak”, “sürekli yenilenmek”, “bilimi tek yol gösterici olarak kabul etmek” üzere kapı komşunuzdan da duyabileceğiniz özlü kelamları olmasa gerek.
Vefatından 83 yıl daha sonra bile bugün Atatürk, Türkiye’de hala çağdaş hayatın, çağdaşlaşmanın sembolü ve koruyucusu.
Bu da onun ideolojisinin ölümsüzlüğünün değil, hala her insanın kendini inançta ve özgür hissedebileceği ortak ve kalıcı bir çağdaş demokrasi ve hukuk referansı inşa edemediğimizin ispatı.
Bu Atatürk’ün muvaffakiyetinden epey hepimizin ortak başarısızlığı.
En başta da bunu yapmaya epey yaklaşmışken yine en kolay iktidar etme yolunu seçen ve bu biçimdece resmi ideolojinin bir daha ümit bulunmasına niye olan bugünkü iktidarın başarısızlığı.
Zannedildiği üzere bugün Atatürk üzerinde konuşulup anlaşılarak ortak bir referans haline gelmedi, bugünkü problemlerden, gelecek derdinden kaçılan inançlı bir sığınak oldu.
Bu kalbimiz kadar pak kuruculuk öyküsüne en ufak itiraz edenlere sallanan parmaklar, ilkokul öğretmenlerinin anlattığı versiyon haricindeki her cümleye karşı kabaran öfkeler, “liberaller, sol-liberaller, Kürtçüler, İslamcılar” diye uzayan ortak bedellere yabancı, ziyanlı vatandaş listeleri, hala 10 Kasım’da kornaya basmadı, ayağa kalkmadı, tweet atmadı, Instagram postu paylaşmadı, başlık atmadı fişlemeleri buradan bir birleştirici kuruculuk çıkmayacağının da ispatı.
Türkiye, bugün hala bir arada yaşamaktan ve gelecek hayallerinden ümidi kestikçe geçmişe yanlışsız kaçıyor. Herkes kendi ülkü geçmişine sığınıyor. Bu geçmiş bugünün gereksinimlerine bakılırsa kesilip, biçilmiş, eksiksiz hale getirilmiş, abartılı geçersiz bir geçmiş.
Lakin tarih ve geçmiş bize aradığımız sağlam yeri veremeyecek.
esasen geçmişte o denli sağlam bir taban kurulsaydı, onu bu biçimde el yordamıyla aramazdık, üstünde oturuyor, keyfini çıkarıyor olurduk.
Aradığımız şey nostaljinin şefkatli kollarında değil, bugünün acı ve soğuk gerçeklerinde.
O yüzden artık Atatürk’ü sağa sola çekiştirmeyi bırakıp, onu rahatsız etmekten vazgeçmeliyiz.
83 yıl geçti, artık büyüdük ve yetişkin beşerler üzere davranma vaktimiz geldi de geçiyor.
olağanüstü zekasıyla yıkılan bir imparatorluktan bir devlet çıkarmayı başarmıştı.
Lakin siyasi hayatı çelişkilerle doluydu.
Twitter günlerine yetişse hakkında “dün bunu dedi bugün bunu dedi” capsleri, görüntü kolajları hazırlanacak kadar ileri bir pragmatizmdi bu.
1920’de Meclis’te “Türkleri koruma etmek için öncedenâ sıhhati koruma etmeli” diyen Yusuf Kemal Bey’e yanıt vermek için kürsüye çıkıp “Meclis-i âlinizi teşkil eden zevat yalnız Türk değildir, yalnız Çerkes değildir, yalnız Kürd değildir, yalnız Laz değildir. Ancak hepsinden mürekkep anasır-ı İslâmiyyedir, samimi bir mecmuadır” diye itiraz edip, yedi yıl daha sonra “Ne keyifli Türküm diyene” diyecek, 1931’de Türk Tarih Tezi’ni, Güneş Lisan Teorisi’ni ortaya sürecek birebir kişiydi.
Savaş günleri silah almak için Lenin’in temsilcisine “Biz de Bolşevikiz” diyerek antiemperyalizm vurguları yapan, savaşı kazanınca Lozan günleri “Biz da Garp devletleri ortasında olmak istiyoruz” diyen, senelerca savaştığı İngilizlerin hükümdarını ağırlayan, 1930’da ABD Büyükelçisi’yle ABD halkına seslenip “Türk milleti ABD milletine derin bir muhabbet beslemektedir” deyip ABD’den borç alan, daha sonra güçlenen Mussololini ve Hitler’e de muhabbetlerini gönderen epeyce taraflı bir pragmatizmdi bu.
Yıkılmış bir ülkeden, bir Cumhuriyet kurmayı başarmıştı ancak muhalefetten, denetlenmekten, hesap vermekten hiç bir vakit hoşlanmadı.
İstiklal Harbi’ni bir arada yaptığı Meclis’teki bütün muhaliflerini savaş biter bitmez tasfiye etti. Pir Said İsyanı’nı münasebet gösterip, İstiklal Harbi’nin hepsi yakın arkadaşı olan kumandanlarının (Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy Refet Bele, Rauf Orbay ) kurdukları partiyi anlamsız münasebetlerle kapattı. Yetmedi onları, tuhaf kanıtlarla İzmir Suikastı kumpasına katıp, idamla yargılattı. Adnan Adıvar, Halide Edip üzere bir epeyce yetişmiş kişi, yargılanmalardan kurtulmak için ülkeden kaçtılar. Hepsinin hayat öyküsünde ülkeye ya da siyasete dönüş yılının 1939 olması tesadüf değildi.
İsviçre’den uygar kanun, İtalya’dan ceza kanunu getirdi, Türk hukuk sistemini çağdaşlaştırdı. Ancak o hukuku, siyasi tasfiyeler için kullanmaktan çekinmedi. Muhalif fikirlerdeki İttihatçı, İslamcı, solcu herkes kendisini mahkemelerin önünde buldu.
Çok sayıda gazetenin kurulmasına öncülük etti. Lakin o basın tarafınca eleştirilmekten hiç hoşlanmadı. Pir Said İsyanı’nı fırsata çevirip çıkardığı Takrir- Sükun Kanunu’yla muhalif medyayı susturdu. Birçoklarını İstiklal Mahkemeleri’nde yargılattı. Ülkenin en ünlü gazetecilerinden Hüseyin Cahit, İstiklal Mahkemeleri’nde gazetesi Tanin’de Terakkiperver Fırka’daki polis aramasını “Baskın” diye verdiği için yargılandı, Çorum’a sürgüne gönderildi. Ülkenin öteki bir meşhur gazetecisi Ahmet Emin Yalman ise elleri ve ayakları zincirli tutulduğu Diyarbakır’da Şark İstiklal Mahkemeleri’nde ceza almaktan Atatürk’e “tekrar gazetecilik yapmayacağı”na yemin ettiği mektupla kurtulabildi. Kelamını tutup otomobil lastiği sattı, reklam metni yazdı. 1931’de bu defa Menemen İsyanı’nı fırsata çevirip çıkarılan Matbuat Kanunu’ndan daha sonra tekrar vefatına kadar gazetelerde Atatürk’ün hoşlanmayacağı tek satır çıkmadı. Sıhhati ile ilgili haber yapmak bile uzun mühlet yasaktı.
En epey kitap okuyan dünya önderlerinden bir tanesiydi. Kitap okurken fotoğraflarını çektirdi. Tarih kitaplarına meraklıydı, bilhassa de tanınan tarih kitaplarına. Lakin Abdülhamit’ten daha sonra Türkiye tarihinde en epey kitap ve gazete tek parti devranında toplatıldı ya da sansürlendi. Buğday fiyatlarındaki artıştan Buyruk Faysal’ın bir açıklamasına kadar gazetelerde her haber kesilip biçildi. “Sınıf”, “işçi” diyen “komünistlik”le, “ümmet” diyen “irtica”yla suçlandı.
Şiir kitapları Donanma’daki bir teğmenin dolabından çıktı diye Nazım Hikmet ve onunla bağlı olarak Kemal Tahir “komünist darbe girişimi”nden, “İtalya ve Almanya bizden ileridir” diye yazdığı için Orhan Kemal “yabancı rejim propagandası”ndan, Sabahattin Ali içki sofrasında okuduğu şiirden dolayı senelerca mahpus yattı. Kazım Karabekir’in anıları toplanıp yakıldı. Yakup Kadri üzere rejim destekçisi bir aydın bile Kadro’daki yazısı Atatürk’ü kızdırdı diye Tiran’a gönderildi. Yalnızca siyasi içerikler değil, edebiyat yapıtları de sansürden nasibini aldı. Sait Faik, Şahmerdan’da yöneticiye hakaret etti diye yargılandı, Reşat Nuri, 1935’de Latin alfabesiyle ikinci kere bastığı Çalıkuşu’nda, 1922’deki birinci baskısında övdüğü Boğaz’daki “kayıkhaneli evler”den, eski rejime övgü sanılmasın diye “virane balıkçı kulübeleri” diye bahsetti.
Eğitimin yaygınlaşmasıyla, âlâ okullar açılmasıyla şahsen ilgilendi. İstanbul Üniversitesi’ni kurdurdu. Hala bu ülkenin sınıf atlama yolu olan eğitimde cumhuriyetçi fırsat eşitliğini ona borçluyuz.
“Hayatta en gerçek mürşit ilimdir” dedi fakat hiç bir bilimsel temeli olmayan bütün ırkların Türk ırkından geldiğini söyleyen Türk Tarih Tezi, bütün lisanların Türkçe’den geldiğini söyleyen Güneş Lisan Teorisi’nin altında da onun imzası vardı. 1934’de Türklerin ikincil ırklarda olmadığını ispatlamak için dünyanın en geniş kafatası ölçümünü yaptırdı. Ezoterik kitaplar yazan bir emekli Amerikalı albayın kurgu yapıtından hareketle Mu kıtasının peşine düşmüş, bunun için özel olarak Meksika’ya elçi gönderip Mayaları inceletmişti.
Dış siyasette müzakereci bir diplomattı. Hatay’ın alınmasında dehasını ortaya koymuştu lakin iç siyasette tam bir askerdi. Menemen İsyanı’nda Menemen’in boşaltılıp yakılması buyruğunu İnönü durdurdu. Dersim’i “medenileştirmek” için yapılan askeri harekatı şahsen yönetti. Kürtlerle ilgili askeri tahlil planları Kürt sıkıntısında yarayı derinleştirdi.
Laik bir devlet kurdu ancak millet-i hakime temeline dayalı bir laiklikti bu. Hudut uzunluğunu inançlı hale getirmek için Trakya’daki Museviler göç ettirildi, gayrimüslimlere devlet kapıları kapatıldı, kilise vakıflarına el kondu, tamir edilmelerine müsaade verilmedi, Trabzon’da Rumca konuşan köylülere kadar farklı olan herkes riskli küme olarak takip altında tutuldu. Lakin beraberinde Nazi idaresinden kaçan Yahudi profesörlerin Türk üniversitelerinde bakılırsav almasına müsaade verecek kadar da vizyon sahibiydi.
Bayanlara seçme ve seçilme hakkını fazlaca erken bir vakitte vermişti, bu devrimci bir adımdı. Ancak bunu o vermeden 10 yıl evvel isteyen Nezihe Muhiddin ve arkadaşlarının evvel parti kurmasına, daha sonra bayanların seçme hakkını savunmasına müsaade vermedi. Mahkemelerde tuhaf yolsuzluk davalarında yargılanan Türkiye’nin birinci süfrajeti Nezihe Muhiddin ömrünü bir akıl hastanesine tamamladı. Boşandığı eşi Latife Hanım ise bütün ömrünü her adımını takip edip raporlayan polisin nezaretinde geçirdi.
Laiklik unsurunu anayasaya soktu, laik bir toplumsal hayat inşa etmek için Uygar Kanunu’nu hazırlattı, Diyanet İşleri Teşkilatı’nı güçlendirdi. Lakin dinin devlete karışmasını engellemekle yetinmeyip, devlet olarak dini dizayn etmeye kalktı. Tekkeleri kapattırıp, cemaatleri yeraltına gönderdi. Türbeleri dahi kapattırdı, daha sonra özel müsaadeyle Fatih, Mevlana’nın türbelerinin açılmasına müsaade verdi. 1932’de şahsen riyasetinde hocalarla çerçevesini oluşturduğu Türkçe ibadeti uygulamaya soktu. Türkçe ezan toplumu devletten koparan, laikliği dinsizlikle eşitleyen radikal bir uygulama olarak hafızalara kazındı. Ayasofya’yı sofrada verdiği bir kararla müzeye çevirtmesine en büyük destekçisi Cumhuriyet gazetesi bile şaşırmıştı.
Müzik ve dansı seviyordu. Halkın kulakları Batı musikisine alışsın diye Türk Sanat Müziği’ni konservatuarlardan kaldırıp, radyolarda çalınmasını yasaklatırken kendisi en âlâ sazendelerden konserler dinliyordu. Sanatkarları ve sanatı seviyordu, ancak konsere çağırdığı Müzeyyen Senar’ın modelini sevmediği saçlarını ve kocasının bıyıklarını kestirecek kadar her insanın ömrüne karışıyordu.
CHP “imtiyazsız sınıfsız kaynaşmış bir kitleyiz” üzere korporatist sloganları kullandı lakin vaktinde hayli örneği olan bir faşizan korporatist rejim kurmadı. Halkı tarafınca seviliyordu ancak halk adamı bir popülist başkan değildi. Seçkin bir hayat sürdü, halkın ortasına epeyce karışmadı. Selanikli orta sınıf bir aileden gelen bir askerdi, gençliği cephelerde geçmişti. Eşi, çocukları, damatları yoktu, dünyalık peşinde olmadı. Lakin mütevazi de değildi. Sarayda yaşadı, kendisine ve yakınlarına özel mesken, yazlık villa yaptırdı, özel yat satın aldırdı, İş Bankası’nın en büyük ortağıydı.
Güzel sohbetti, sofraları meşhurdu, kibardı, zevk sahibiydi lakin epey hoşgörülü sayılmazdı. Yeni kurulan Türk cumhuriyetine takviye için Sorbonne’u bırakıp Ankara’ya gelmiş idealist milliyetçi bir profesör olan Sadri Maksudi’yi, Denizbank kurulurken “Denizbank Türkçe değil, Deniz Bankası olmalı” dediği için kendisine yakın adamlara gece yarısı radyoyu açtırıp, sabaha kadar cahillikle suçlattı. Tarih Kongresi’nde Türk Tarih Tezi’ne “Türkler Orta Asya’dan kuraklık yüzünden göçmedi” diye itiraz eden Prof. Zeki Velidi (Togan) ise ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.
En yakını olan İsmet Paşa bile onun hoşgörüsüzlüğünden nasibini almıştı. Ölümündilk evvel Başbakanlıktan alıp, tasfiye etmişti. Dar bir takımla çalışıyordu, inanç sıkıntıları had safhadaydı.
Türkiye’yi daima Batı’nın ortasında tutmaya çalıştı lakin hiçbir konuşmasında parlamenter demokrasiyi övmedi, ondan bir son maksat olarak bahsetmedi. Yakın arkadaşlarının kurduğu ismi “Terakkiperver Cumhuriyet” olan fırkayı bile tehlikeli bulup birinci fırsatta kapattırdı, 29 krizi daha sonrası oluşan toplumsal basınç karşısında bir emniyet sibobu olması için yakın arkadaşlarına kurdurduğu Hür Cumhuriyet Fırkası’nı bile lokal seçimlerde muvaffakiyet gösterince iktidarı için riskli buldu, seçilmiş belediye liderlerini zorla istifa ettirdi.
Birtakım satırları güzelimize gitse, kimileri tüylerimizi diken diken etse de elimizdeki kıssa bu.
Atatürk, bu ülkenin kurucusu. Pragmatik yollarla, tasfiyelerle, zekasıyla, yüreğiyle bunu başardı.
Üzerinden bir asır geçtikten daha sonra hala bu gerçeği inkar etmeyi de “hepimiz onda birleşelim” üzere zorlama teklifleri dayatmayı da bırakmalıyız.
Atatürk’ün uygun berbat bütün özellikleri bu ülkenin harcına da katıldı. Kürt sorunu, kimlik sorunu, laiklik fay çizgisinin oluşmasında onun tercihlerinin hissesi büyük oldu.
Ancak vefatının üzerinden 83 yıl geçmiş bir beşere, bu 83 yılda çözemediğimiz problemlerin yükünü yüklemek de bugün yaşadığımız sıkıntılar için devayı onda aramak da haksızlık ve kolaycılık. Ayrıyeten irrasyonel, fonksiyonsuz ve beyhude bir uğraş bu.
Zira bugün Atatürk’e bakıp yaşadığımız hiçbir sorunun devasını bulamayız.
Bugün hala Atatürk’ün bir deva, tahlil, destek, referans noktası üzere görünmesinin sebebi de Instagram ve Twitter’daki anmalarda sık sık hatırlatılan “oldukca çalışmak”, “sürekli yenilenmek”, “bilimi tek yol gösterici olarak kabul etmek” üzere kapı komşunuzdan da duyabileceğiniz özlü kelamları olmasa gerek.
Vefatından 83 yıl daha sonra bile bugün Atatürk, Türkiye’de hala çağdaş hayatın, çağdaşlaşmanın sembolü ve koruyucusu.
Bu da onun ideolojisinin ölümsüzlüğünün değil, hala her insanın kendini inançta ve özgür hissedebileceği ortak ve kalıcı bir çağdaş demokrasi ve hukuk referansı inşa edemediğimizin ispatı.
Bu Atatürk’ün muvaffakiyetinden epey hepimizin ortak başarısızlığı.
En başta da bunu yapmaya epey yaklaşmışken yine en kolay iktidar etme yolunu seçen ve bu biçimdece resmi ideolojinin bir daha ümit bulunmasına niye olan bugünkü iktidarın başarısızlığı.
Zannedildiği üzere bugün Atatürk üzerinde konuşulup anlaşılarak ortak bir referans haline gelmedi, bugünkü problemlerden, gelecek derdinden kaçılan inançlı bir sığınak oldu.
Bu kalbimiz kadar pak kuruculuk öyküsüne en ufak itiraz edenlere sallanan parmaklar, ilkokul öğretmenlerinin anlattığı versiyon haricindeki her cümleye karşı kabaran öfkeler, “liberaller, sol-liberaller, Kürtçüler, İslamcılar” diye uzayan ortak bedellere yabancı, ziyanlı vatandaş listeleri, hala 10 Kasım’da kornaya basmadı, ayağa kalkmadı, tweet atmadı, Instagram postu paylaşmadı, başlık atmadı fişlemeleri buradan bir birleştirici kuruculuk çıkmayacağının da ispatı.
Türkiye, bugün hala bir arada yaşamaktan ve gelecek hayallerinden ümidi kestikçe geçmişe yanlışsız kaçıyor. Herkes kendi ülkü geçmişine sığınıyor. Bu geçmiş bugünün gereksinimlerine bakılırsa kesilip, biçilmiş, eksiksiz hale getirilmiş, abartılı geçersiz bir geçmiş.
Lakin tarih ve geçmiş bize aradığımız sağlam yeri veremeyecek.
esasen geçmişte o denli sağlam bir taban kurulsaydı, onu bu biçimde el yordamıyla aramazdık, üstünde oturuyor, keyfini çıkarıyor olurduk.
Aradığımız şey nostaljinin şefkatli kollarında değil, bugünün acı ve soğuk gerçeklerinde.
O yüzden artık Atatürk’ü sağa sola çekiştirmeyi bırakıp, onu rahatsız etmekten vazgeçmeliyiz.
83 yıl geçti, artık büyüdük ve yetişkin beşerler üzere davranma vaktimiz geldi de geçiyor.